میدان های تهران
در دوره قاجار5 میدان در تهران وجود داشت: بهارستان، توپخانه، ارگ، پاقاپوق و مشق. بعدها میادین دیگری نیز به آن اضافه شد:
1. میدان حسن آباد: این میدان را که چهار راه هشت گنبد نیز می گفتند در زمان زندیه، خارج از محدوده تهران قرار داشت و در زمان ریاست کریم آقا بوذرجمهری بر بلدیه تهران ساخته شد.میدان حسن آباد را به نام میرزا حسن مستوفی الممالک فرزند میرزا یوسف آشتیانی صدر اعظم ناصر الدین شاه نامگذاری کرده بودند. گورستان حسن آباد در شمال غربی میدان قرار داشت که بعدها آن را تخریب و اداره ی آتش نشانی بنا کردند.در مجاورت گورستان حمامی بود که شایع شده بود محل رفت و آمد اجنه است. به همین دلیل این حمام متروکه شد و تبدیل به بانک و مراکز خرید و فروش گردید.
2. محله سبزه میدان: از محله های مهم تهران و میدان اصلی شهر بود. درزمان زندیه و قاجاریه در این مکان دشت وسیعی قرار داشت که در آن سبزیجات کشت می شد.
3. میدان مشق: در این میدان قشون نظامی، آموزش نظامی می دیدند. این میدان در محل فعلی اداره گمرک، باغ وزارت امورخارجه و شهربانی و در شمال ارگ قرار داشت.
4. میدان سپه (توپخانه یا امام خمینی): این میدان به دستور امیرکبیر و جهت نظم دهی و ساماندهی تهران ساخته شد. این میدان محل استقرار توپها و قشون نظامی بود. بعدها در ضلع شمالی میدان، ساختمان بلدیه تهران و در ضلع شرقی اداره گمرکات بنا گردید که هم اکنون ساختمان بانک تجارت است.
5. میدان پاقاپوق (محمدیه یا اعدام): این میدان در گذشته خارج از شهر قرار داشت. از آنجا که قبلاً مجرمین را پای تپه ای که در وسط میدان قرار داشت می آوردند و می زدند، آن را میدان پاقاپوق می گفتند. بعدها با آمدن طناب دار آن را میدان اعدام نیز می گفتند.
6. میدان بهارستان: در این میدان در روز عید قربان مراسم شتر قربانی برگزار می شده و نیز نخستین جشن سالانه مشروطیت برگزار شده است.
7. میدان ارگ: مهم ترین میدان تهران قدیم بود. این میدان از دوره زندیه باقیمانده و توسط فتحعلی شاه، ارگ نام گرفت. میدان توپخانه قدیم، باغ گلشن و فعلاً میدان 15 خرداد نام دیگر آن است.
8. امین السلطان: نزدیک دروازه قدیم حضرت عبدالعظیم است.
9. سرقبرآقا (مولوی): در پشت بقعه سرقبرآقا که شبهای جمعه مارگیرها و شعبده بازها معرکه می گرفتند.
10. میدان مال فروشها: نزدیک بازار آهنگرها قرار داشت و محل خرید و فروش حیوانات بارکش و سواری بود.
11. میدان کاه فروش ها: جنب میدان مال فروش ها قرار داشت و محل خرید و فروش کاه و یونجه بود. این میدان، پاتوق کریم شیره ای بود.
12. میدان گمرک (رازی): در انتهای خیابان امیریه و محل ورود کلیه کالاهای تجاری به تهران بود. گمرک کالاها دراین میدان اخذ می شد.
ارگ تهران
این بنای تاریخی که مجموعه ای از عمارت های سلطنتی بود در حدفاصل خیابان ناصرخسرو تا خیابان خیام و میدان توپخانه تا 15 خرداد شرقی قرار داشت. اگر چه در طول تاریخ تخریب و تغییرات فراوان در این ارگ روی داده است ولی می توان بخش های آن را به شرح زیر تقسیم کرد:
1. میدان ارگ: که توپ مروارید در آن قرار داشت. این توپ فعلاً در باشگاه افسران وزارت امور خارجه در خیابان سی تیر نگهداری می شود.
2. کاخ گلستان: این کاخ که محل اقامت شاهان سلسله قاجاری بوده است از زیباترین و کهن ترین بناهای پایتخت دویست ساله ایران است. شاه عباس صفوی در قسمت شمالی حصار تهماسبی، چهارباغ و چیارستانی احداث نمود که بعدها دیوار بلندی اطراف آن بنا کرد و عمارات مقر سلطنتی را در داخل آن ساخت و این فضا را "ارگ" نامید. از بناهای دوره صفوی در این منطقه در این منطقه اثری نیست. قسمت های مختلف کاخ گلستان به شرح زیر است :
ـ خلوت کریم خانی: در شمال غرب محوطه و چسبیده به تالار سلام قرار دارد. در همین مکان بود که آقا محمد خان قاجار پس از نبش قبر کریمخان زند، باقیمانده استخوان های او را دفن کرد.
ـ ایوان تخت مرمر: این بنا و بنای فوق از قدیمی ترین بناهای کاخ گلستان هستند. این بنا را قبلاً "دیوانخانه" یا "ایوان دارالاماره" نیز می گفتند. در آن شش پرده از جنگلهای فتحعلی شاه، صفویان، نادر شاه و ... وجود دارد. تخت مرمر یا تخت سلیمانی آن به دستور فتحعلی شاه از سنگ مرمر زرد معادن یزد و توسط سنگ تراشان اصفهانی ساخته شده است، نقوش این سنگ دیدنی است.
ـ تالار آینه یا تالار گلستان: در ضلع شمالی کاخ قرار دارد و به علت موقعیت و زیبایی آینه کاری های سقف و دیوارهای آن و نیز تابلو نقاشی رنگ و روغنی که مرحوم کمال الملک از آن تهیه کرده است معروفیت بسیار دارد.
ـ تالار سلام یا تالار موزه: در غرب تالار آینه قرار دارد. در ابتدای آثار هنری و تاریخی ایران و هدایای ارسالی اروپایی برای شاه و غنایم ارزشمند جنگی در این محل نگهداری می شد. ولی بعدها به دلیل ناامنی به سرداب زیر عمارت منتقل شد. به دلیل اینکه مراسم سلام های خاص و رسمی در این تالار برگزار می شد، آن را تالار سلام می نامیدند.
ـ عمارت نارجستان: شامل یک موزه و یک ساختمان زیبا بود که کره جغرافیایی منحصر به فرد و دیدنی در آن نگهداری می شد. بعدها در دوره ی پهلوی تخریب و به جای آن عمارت خوابگاه بنا شد.
ـ عمارت بادگیر: در ضلع جنوبی و از بناهای دوره فتحعلی شاه است.
ـ تالار الماس: در ضلع جنوبی و به دلیل آینه کاریهای داخلی، آن را الماس خوانده اند.
ـ کاخ ابیض: در جنوب غربی و به شیوه بناهای قرن هجدهم اروپا گچ بری شده و به دلیل استفاده از مرمر سفید رگه دار در ساختمان و پله ها، آن را ابیض نامیدند. از این محل در دوره ناصریه برای نگهداری هدایای ارسالی "سلطان عبدالحمید عثمانی" و دیگر هدایای اروپایی استفاده می شد.
ـ شمس العماره: از بناهای مرتفع و مشخص تهران قدیم است که به دستور ناصرالدین شاه احداث شد.
مدرسه دارالفنون، اصطبل توپخانه، اصطبل کالسکه، دیوانخانه عدالت، سر در نقاره خانه و ... از دیگر قسمت های این ارگ می باشند.
کاخ نیاوران
محمد شاه قاجار در دهکده نیاوران عمارتی ییلاقی ساخت. ناصرالدین شاه آن را ویران کرد و به جای آن قصری در دو طبقه ساخت و آن را قصر نیاوران نامید. طبقه اول آن شاه نشین و طبقه دوم آن تالار آینه بود.
بعد از گذشت سی سال از حکومت ناصرالدین شاه، فتحعلی شاه خود را صاحب قرآن خواند و این قصر را "صاحبقرانیه" نامیده شد. کوشک احمد شاهی، موزه جهان نما و موزه هنر ملل از دیگر قسمت های این کاخ هستند.
کاخ سلطنت آباد
در سال 1305 بعد از کاخ نیاوران، در نزدیکی جلگه قریه رستم آباد به دستور ناصرالدین شاه کاخی با چندین ساختمان کلاه فرنگی زیبا و نهرهای روان ساخته شد. به همین دلیل این منطقه را سلطنت آباد نامیدند.
کاخ سعد آباد
منطقه سعد آباد که به علت ییلاقی بودن در زمان قاجار مورد توجه قرار گرفته بود در زمان رضا خان توسعه یافت. این کاخ در شمال غربی تجریش قرار دارد.
کاخ فیروزه
این کاخ کوچک که در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده است، از نظر کاشی کاری داخلی و شیوه معماری اثر هنری جالب توجهی به شمار می رود و محل شاهان قاجاری هنگام تفریح و شکار بود.
کاخ سلیمانیه
این کاخ به دستور فتحعلی شاه در حوالی کرج ساخته و به فرمان وی "سلیمانیه" نامیده شد. این کاخ امروزه در تملک دانشکده کشاورزی کرج قرار دارد.
کاخ بهارستان
این کاخ در سال 1300 بنا نهاده شد و هم اکنون به مجلس شورای اسلامی تعلق دارد.
قصر دوشان تپه (تپه خرگوش ها)
این مکان به دلیل وجود پلنگ های متعدد، تفریح گاهی برای شاهان قاجاری بود که ضمن استراحت به شکار پلنگ نیز بپردازند.
مدارس تهران
مدرسه سپهسالار قدیم: در خیابان ناصرخسرو و مربوط به دوره قاجاری
مدرسه صدر: در جلوخان مدرسه شاه تهران و مهمترین مدرسه بود.
مدرسه مروی (مدرسه فخریه): در خیابان ناصریه و بازار مروی و در سال 1323 بنا شد
مدرسه رضا قلی خان: در کوچه خانقاه
مدرسه پامنار: در محله پامنار.
مدرسه دارالفنون: در سال 1267 و به دستور امیرکبیر بنا شد.
مدرسه ارفع الدوله، مدرسه فلاحت و مدرسه سیاسی مخصوص از جمله دیگر مدارس تهران بود.
باغ های تهران
باغ نگارستان: در شمال میدان بهارستان قرار داشت و اکنون به وزارت ارشاد اسلامی تبدیل گردیده است. قبل از آن مدرسه نقاشی کمال الملک بوده است.
باغ ایلچی: محل سفارت شوروی است.
باغ صبا: جاده قدیم شمیران (خیابان شریعتی).
باغ شاه (میدان حر): شمال میدان اسب دوانی
باغ پسته بیک: حدفاصل کوچه امام زاده یحیی و خیابان ری که در آن بیشتر پسته می کاشتند.
باغ حسام السلطنه.
باغ ایلخانی: جنوب سفارت انگلیس بین خیابان مخبر الدوله و خیابان باغ ایلخانی.
باغ شعاع السلطنه: در نزدیکی خیابان سپه.
